Để thấy Việt Nam có thể chuyển hóa dân chủ theo đường lối hiến định

Những bài học kinh nghiệm ở các nước cộng sản thuộc khối Đông Âu cũ

Nguyễn văn Trần (Paris)

[Main Page] [Documents]

--------------------------------------------------------------------------------

Vào mùa thu năm 1989, trong ṿng chỉ vài tuần lễ, Đông Âu đă thật sự thay đổi bộ mặt chính trị. Những chế độ ở đây được thiết lập sau thế chiến 2 đều sụp đổ. Tên nước vứt bỏ tỉnh từ ‘’ xă hội chủ nghĩa’’ hoặc ‘’nhân dân’’. Những nước này sau đó trở thành những nước dân chủ pháp trị thật sự. Tự do, nhân quyền và những nguyên tắc về nền dân chủ đại biểu được luật pháp bảo đảm. Đường lối các quốc gia này chọn để chấm dứt chế độ cộng sản từ nửa thế kỷ qua rất ôn ḥa bởi theo đường lối hiến định.

* Hiến thuyết hay quyết tâm của toàn dân thiết lập dân chủ.

Nh́n lại quá khứ, Việt Nam đă bao lần thay đổi chánh quyền nhưng tới nay vẫn chưa có một chế độ dân chủ bởi hoặc thiếu quyết tâm của toàn dân, hoặc bị các bạo lực khống chế sự thay đổi theo chiều hướng quyền lợi của bạo lực ấy.

Để thấy Hiến pháp phải giải quyết vấn đề dân chủ, tức phải thật sự thiết lập dân chủ, thiết tưởng nên nhận định nguồn gốc của Hiến pháp, tức muốn nói đến hiến thuyết.

Hiến thuyết bắt nguồn từ phong trào quần chúng Âu châu xuất hiện vào kỷ nguyên ánh sáng nỗ lực thay thế những tập tục cai trị có sẵn thường mơ hồ, không chính xác, bằng những bản văn nhằm giới hạn sự chuyên chế và độc tài của các chế độ quân chủ. Họ đ̣i hỏi thể thức và sự thi hành chánh quyền phải được qui định rơ ràng trong một bản văn kiện nền tảng. Bản văn này nói lên tinh thần của quần chúng chống lại chuyên chế để phác họa ra thế nào là một chánh quyền pháp trị. Từ tinh thần ấy, một văn kiện hoàn chỉnh ra đời để xác nhận chế độ pháp trị và văn kiện này cũng sẽ đổi mới theo sự diễn biến của xă hội dân sự.

Như vậy, hiến thuyết là quyết tâm của dân chúng nhằm giới hạn quyền lực của người cầm quyền. Bởi dân chủ không do nguồn gốc quyền lực có được, mà do sự kiểm soát liên tục và hữu hiệu của người bị trị đói với người cầm quyền. Tinh thần hiến thuyết mở ra cho dân chúng Pháp sau Cách mạng 1789 quyền tham dự vào chánh quyền và làm cho những quyền tự nhiên bất khả nhượng của con người được tôn trọng.

* Thay đổi dân chủ bằng đường lối hiến định: kinh nghiệm các nước Đông Âu.

Các nước Đông Âu cũ thay đổi tiến lên dân chủ đều rất ôn ḥa, chỉ trừ vài nước có đổ máu, nhưng không trên qui mô lớn, như Lỗ Ma Ni, Nam Tư, và Albanie. Dân chúng từ bỏ mô h́nh Cộng sản Sô viết bằng cách chọn lựa đường lối hiến định. Trong quá tŕnh thực hiện sự thay đổi này, phần lớn các nước đều sử dụng Quốc Hội cũ thuộc hệ thống Xă hội chủ nghĩa. Dưới áp lực mạnh của các lực lượng dân chủ, nhất là bằng đường lối thương thảo qua những bàn tṛn giữa chánh quyền và phía đối lập, hoặc bằng những cuộc xuống đường hùng hậu, Quốc Hội phải chấp nhận thay đổi thể chế.

Trước t́nh thế mới này, đảng Cộng sản ở các nơi ấy đành phải chịu từ khước vai tṛ độc quyền lănh đạo theo Hiến pháp sô viết và đă phải tổ chức bầu cử tự do để thiết lập chánh quyền dân chủ pháp trị.

Ở Ban Lan, Hung gia lợi, Tiệp Khắc, sự chuyển hóa dân chủ xảy ra rất nhanh, nhưng những biến cố này đă được thai nghén và nuôi dưỡng qua một quá tŕnh rất lâu dài. Trái lại, ở Lỗ Ma Ni, ở Albanie, ở Đông Đức, biến cố xảy ra rất nhanh và rất hung hản.

Nhưng dù biến cố đă xảy ra trong trường hợp nào đi nữa th́ tất cả cũng đều thay đổi tận gốc hệ thống chính trị ở những nơi ấy, nghĩa là thay đổi bản chất hiến pháp. Thật thế, chúng ta thấy Hiến pháp theo mô h́nh sô viết trước kia chỉ là một tài liệu tuyên truyền chính trị nhằm che dấu thực tế quyền lực của giới cầm quyền th́ sau khi thể chế cũ bị băi bỏ, nay trở thành một bản văn pháp lư nền tảng làm ‘’khuôn vàng thước ngọc’’ cho đời sống chính trị và xă hội quốc gia. Nghĩa là một bản Hiến pháp giả tưởng (Constitution - Fiction), qua biến cố hiến định, đă thật sự trở thành một văn kiện nền tảng xây dựng thể chế pháp trị.

Việc các nước Đông Âu cũ, sau khi thay đổi, thiết lập Hiến pháp mới, đều nhằm hai mục tiêu cùng một lúc: vừa đặt định những luật pháp mới thay thế hệ thống pháp luật cũ, vừa dùng luật pháp mới ngăn chặn chế độ cộng sản có thể trở lại.

* Đường lối hiến định: tu chính Hiến pháp hoặc thiết lập Hiến pháp mới.

Sự chuyển hóa dân chủ ở các nước thuộc cộng sản Đông Âu cũ đều dựa trên hai cách: hoặc thực hiện sự thay đổi trong khuôn khổ pháp lư hiện hành (lúc ấy), hoặc bằng sự thay đổi khuôn khổ pháp lư. Thí dụ như nước Lettonie năm 1991 đă chọn một giải pháp rất đặc biệt: tái lập lại Hiến pháp năm 1922 để làm cơ sở pháp lư cho chế độ. C̣n Hung gia lợi th́ chủ trương tu chính tuần tự Hiến pháp. Phần các nước c̣n lại chọn giải pháp với Hiến pháp mới.

Điều đáng nên ghi nhận là tất cả các nước, sau khi thay đổi theo dân chủ, để đoạn tuyệt với quá khứ cộng sản, đều nỗ lực chinh phục quốc tế thừa nhận họ là những quốc gia dân chủ pháp trị, biết tôn trọng nhân quyền và được gia nhập vào Hội Đồng Âu Châu. Đối với chánh phủ của các nước thuộc Đông Âu cũ, bầu cử tự do, Hiến pháp mới, là con đường mở ra cho họ hội nhập vào Cộng Đồng các quốc gia dân chủ.

* Hiến pháp là công cụ chuyển hóa dân chủ hữu hiệu hơn hết.

Tất cả các bản Hiến pháp mới, nghĩa là đă tu chính hoặc mới hoàn toàn, đều lên án để hủy bỏ những nguyên tắc nền tảng vốn là cơ sở pháp lư của hệ thống xă hội chủ nghĩa cùng vai tṛ lănh đạo của đảng Cộng sản, tập trung quyền lực quốc gia. Trong Hiến pháp cộng sản, như Hiến pháp của Cộng sản Hà Nội 1992, chánh quyền được viết ra là thuộc Quốc Hội do dân bàu, nhưng v́ Hiến pháp qui định vai tṛ của đảng Cộng sản lănh đạo toàn diện xă hội, nên hệ thống bầu cử phải tôn trọng tính cách ưu đẳng của đảng Cộng sản. Do đó, Quốc hội phải hiện nguyên h́nh là một cơ cấu ghi nhận để thi hành những Nghị quyết của đảng Cộng sản. Trên thực tế, chính đảng Cộng sản lănh đạo trực tiếp chánh quyền quốc gia.

Khi thay đổi dân chủ bằng đường lối hiến định th́ hệ thống này phải bị băi bỏ. Những cuộc bầu cử giả tạo bị thay thế bằng những cuộc bầu cử thiệt, tự do thật sự. Một đảng cầm quyền vĩnh viễn không c̣n nữa. Nhiều đảng tranh nhau phát biểu và thể hiện nguyện vọng của dân chúng, nhưng đảng phái trong thể chế dân chủ không thể khống chế nhà nước và công quyền. Thí dụ như Hiến pháp Hung gia lợi 1989 qui định rơ: ‘’Các đảng phái không được quyền hành sữ trực tiếp công quyền, nên không một đảng nào có quyền điều khiển một cơ quan nào của nhà nước. Các đảng phái phải biệt lập với công quyền. Luật pháp xác định chức năng và việc làm mà mỗi người trong đảng phái sẽ đảm nhận như công chức của chánh quyền.’’

Về Hiến pháp, nh́n chung th́ Hiến pháp của các nước đă thay đổi theo dân chủ trong mùa thu 1989, đều có những qui định, ở phần đầu, rất cụ thể để xác định tính chất dân chủ của chế độ. Như đại để: ‘’Không có một thành phần nào trong dân chúng, không có đảng phái nào hoặc tổ chức nào, cơ chế nào hoặc cá nhân nào có thể tự dành cho ḿnh quyền hành sử chủ quyền quốc gia ‘’ (Hiến pháp Bulgarie, điều 1, chương I),

Hiến pháp Lỗ Ma Ni, nước thay đổi khá bất ổn, qui định rơ thể chế dân chủ: ‘’Lỗ Ma Ni là một Nhà nước pháp trị (État de droit), dân chủ và xă hội, trong đó nhân phẩm, nhân quyền và tự do công dân, sự nẩy nở tự do của con người, công lư và đa nguyên chính trị, tất cả biểu hiện những giá trị tối thượng và được luật pháp bảo đảm (những nguyên tắc tổng quát).

Những thay đổi chính trị, rồi hiến chế đă xảy ra ở các nước cộng sản thuộc khối Đông Âu cũ, từ những năm từ 1989 đến 1994, đă tô đậm nét trong lịch sử của thế kỷ 20; thế mà trước đó không có ai đă có thể dự kiến. Những bản Hiến pháp này có những ưu điểm là những bản văn tương đói hoàn chỉnh nói lên rơ ràng quyết tâm của phong trào quần chúng ở Đông Âu hướng về sức mạnh của con đường hiến định. Họ đă tuyên dương để thực thi những quyền căn bản bất khả nhượng của con người và sự bảo đảm nnhững quyền này bằng Ṭa Án Tói cao. Đó là những văn kiện đầu tiên để xây dựng thế kỷ 21 của loài người.

Dù dưới khía cạnh nhận xét nào, các bản Hiến pháp này cũng đều toát ra một sự thật hiển nhiên là không giống những bản Hiến pháp của những năm 1918 - 1920, cũng không giống những bản Hiến pháp do Liên Xô dựng lên sau năm 1945. Trái lại, những bản Hiến pháp này hàm chứa một tinh thần chung dựa trên niềm tin ở con người và ư chí muốn rằng những đ̣i hỏi của dân chúng từ nay dựa trên những nguyên tắc giản dị và không thể bị tráo trở, luôn luôn hướng về sự duy tŕ Hiến pháp và phúc lợi cho mọi người.

* Trần Văn Nguyễn

-- Dân Vệ Hố Lai (Dan_Ve@CNCS_dachet.com), August 12, 2004